Γενική προσέγγιση του έργου του Ντοστογιέφσκι

Το παρόν κείμενο αποτελεί εισαγωγή εργασίας που έκανα στο πλαίσιο του μαθήματος Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία Ι, του προγράμματος σπουδών του Τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της ΑΣΚΤ. Η διακίνηση είναι ελεύθερη και η αναφορά της πηγής έγκειται στην κρίση σας. 

¹Ο Φ. Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 1821 στη Μόσχα. Ο πατέρας του ήταν γιατρός και η μητέρα του κόρη εμπόρου. Τόσο εκείνος όσο και ο αδερφός του ασχολήθηκαν με τη δημοσιογραφία. Έδειξε από μικρή ηλικία ιδιαίτερη αγάπη για το διάβασμα, αναπτύσσοντας περίσσιο ενδιαφέρον για το Ρώσο ρομαντικό ποιητή Α. Πούσκιν. Το 1837 έφυγε για την Πετρούπολη, προκειμένου να σπουδάσει μηχανικός του στρατού και διέμεινε εκεί για τέσσερα χρόνια. Το 1841 προβιβάζεται σε αξιωματικό. Προκειμένου να ξεπληρώσει τα πέντε χρόνια στη σχολή αναγκάζεται να υπηρετήσει δύο χρόνια στο στρατό, από τον οποίο και παραιτείται το 1844. Η περιούσια που του άφησε ο πατέρας του, αν και αξιόλογη, λόγω της κακής της διαχείρισης από τον ίδιο, δεν τον γλυτώνει αρκετές φορές από τη δυσχερή οικονομική θέση, αναγκάζοντας τον ακόμη και να γράφει βιβλία κατά παραγγελία.

Το έργο του διακρίνεται σε νεανικό και ώριμο. Χρονολογικά η διάκριση αυτή γίνεται με βάση την καταδίκη του το 1849 και την πολύχρονη εξορία του, όπου διακόπτει τη συγγραφή έργων.

Περίπου το 1846 ήταν που ο Ντοστογιέφσκι έγινε μέλος του σοσιαλιστικού κύκλου του Πετρασέφσκυ, ο οποίος εκδήλωνε έντονα την αντίθεση του στον απολυταρχισμό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Τον Απρίλιο του 1848 συλλαμβάνεται και παραμένει φυλακισμένος στο φρούριο «Πέτρος και Παύλος» για 8 μήνες, έως ότου και καταδικάζεται για εγκληματική και αντικυβερνητική δράση, με ποινή 8 έτη καταναγκαστικής εργασίας. Με τη μεσολάβηση του αυτοκράτορα, η ποινή περιορίζεται σε τέσσερα χρόνια, υπό τον όρο να εκτίσει την υπόλοιπη ποινή του, ως απλός στρατιώτης. Η απόφαση αυτή, όμως, δεν ανακοινώνεται στους φυλακισμένους, οι οποίοι πιστεύουν ότι έχουν καταδικαστεί σε θάνατο, μέχρι τη στιγμή της αναμονής για την εκτέλεση τους. ²Η εμπειρία του αυτή, καθώς και η σχετική με το περιστατικό κρίση τρέλας ενός συγκρατούμενου του, τον στιγματίζει και γεννά τις προϋποθέσεις εκείνες για τη μετέπειτα συγγραφή των έργων Ημερολόγιο ενός συγγραφέα και Ηλίθιος, στα 1873.

Στα νεανικά του έργα, η διάθεση του είναι ιδιαίτερα λυρική και η γραφή του επηρεασμένη από τον Σίλερ, τον Σερ Ουώλτερ Σκωτ, τον Λαμαρτίνο, τον Λόρδο Μπάυρον, τον Βίκτωρ Ουγκώ³. Πρότυπο για τα νεανικά του έργα συνιστά και ο Γκόγκολ. Στα έργα του Οι δυστυχισμένοι, Ο σωσίας και Η σπιτονοικοκυρά φαίνεται η συγγένεια του νέου ρεαλισμού του Ντοστογιέφσκι με το Γκόγκολ.

Το έργο του Οι δυστυχισμένοι (1844-5) αποτελεί γα το συγγραφέα έργο κομβικής σημασίας, μιας και αφενός αποσπά τον ενθουσιασμό των ρεαλιστών μυθιστοριογράφων, όπως ο Γκριγκόροβιτς και των κριτικών της νέας σχολής, όπως ο Μπελίνσκυ και αφετέρου εγκαινίασε τη συναναστροφή του με τους λογοτεχνικούς κύκλους της Ρωσίας⁴. Στο έργο αυτό προσπαθεί να συγκεράσει το σατυρικό νατουραλισμό του Γκόγκολ με έναν έντονο συναισθηματισμό, εξάγοντας ένα μήνυμα συμπάθειας και συμπόνιας για κάθε κατατρεγμένο και εξαθλιωμένο άνθρωπο⁵. Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να αναφέρουμε ότι συνολικά το έργο του Ντοστογιέφσκι θεωρείται το αποκορύφωμα της «φιλανθρωπικής λογοτεχνίας»⁶, δηλαδή της λογοτεχνίας που διέπεται από ανθρωπιστικά αισθήματα για τους φτωχούς και τους αδύνατους. Το ιδιαίτερο στοιχείο όμως στο έργο του είναι ότι τα αισθήματα αυτά ξεφεύγουν από το πεδίο της λογικής και περνούν σε εκείνο του μυστικισμού. Πίσω από αυτά τα αισθήματα, μάλιστα, δεν κρύβεται απλά ένας ευαίσθητος άνθρωπος, αλλά το πνεύμα του ρώσικου λαού⁷.

Η αρχική υπερηφάνεια, όμως, που αισθάνεται για την αποδοχή του από το λογοτεχνικό κόσμο της Ρωσίας, τον οδηγεί στην υιοθέτηση μιας αλαζονικής στάσης, που ως συνέπεια είχε τη διακοπή των συναναστροφών του με αυτούς τους λογοτεχνικούς κύκλος.

Ο Ντοστογιέφσκι που γεννιέται από την πολύχρονη εξορία του στη Σιβηρία είναι ένας συγγραφέας με μεγάλη πρωτοτυπία, που αν και λογοτεχνικά συγγενεύει με τον Γκόγκολ, διαφοροποιείται από αυτόν, ξεπερνώντας τον νατουραλισμό του με την παραβολή στοιχείων συμπάθειας και ανθρώπινης συγκίνησης.

Από το Γενάρη του 1850 έως το Γενάρη του 1854 έζησε κλεισμένος στις φυλακές του Ομσκ. Το διάστημα αυτό, που δεν είχε κανένα βιβλίο να διαβάσει πλην του Ευαγγελίου, πέρασε μια βαθύτατη θρησκευτική κρίση. Αποκηρύσσοντας όλες τις προοδευτικές ιδέες της νιότης του, στρέφεται στη θρησκεία του ρώσικου λαού.

Στα κατοπινά, λοιπόν, έργα του, στα οποία καταπιάνεται με τον πόνο των εξαθλιωμένων, όπως και ο Δάντης στο πασίγνωστο έργο του, Κόλαση, με τα πάθη και τις αγωνίες τους, σε έναν κόσμο που επικρατεί το έγκλημα και ο ανθρώπινος ξεπεσμός, σκιαγραφεί τη φυσική κρίση που διέπει τη σύγχρονη του κοινωνία. Αυτή όμως τη φυσική κρίση ο συγγραφέας την εκλαμβάνει στο ώριμο έργο του, μετά την εξορία του στη Σιβηρία, ως μεταφυσική κρίση. Ενώ από τη μία τα αδιέξοδα και τα προβλήματα που παρουσιάζονται μέσα στο έργο του είναι πάντα επίκαιρα για εμάς, εξυψώνοντας τον ως έναν από τους σημαντικότερους πεζογράφους της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ωστόσο από την άλλη η μεταφυσική τους τοποθέτηση συνιστά για τους κριτικούς της λογοτεχνίας⁸ το διαφιλονικούμενο στοιχείο της κοσμοθεωρίας του. Για τον Ντοστογιέφσκι μέσα από την κόλαση θα έρθει η σωτηρία του ανθρώπου και γι αυτό ζητάει τη λύτρωση μέσα απ’ τον πόνο και απ’ τον πόνο. Βλέπει, δηλαδή, τη ζωή σα «θρησκευτική τραγωδία»⁹.

Επιπλέον, επηρεάζεται έντονα από τα εθνικά χαρακτηριστικά της Ρωσίας και διακηρύττει ότι η τέχνη του βυθίζει τις ρίζες της στο λαό και θρέφεται απ’ αυτόν¹⁰. Για τον συγγραφέα ο καθολικισμός, ο αστισμός και ο σοσιαλισμός επηρεάζουν την πνευματικότητα και το μέλλον του ρώσικου λαού, το οποίο ο ίδιος εκλαμβάνει στενά συνδεδεμένο με την ορθοδοξία. Μάλιστα, στο έργο Δαιμονισμένοι, οι ήρωες εκφράζουν έντονα σοβινιστικές, θρησκοπολιτικές ιδέες¹¹ και αποδίδουν στο ρώσικο λαό τη θεϊκή αποστολή να γίνει ο λυτρωτής του κόσμου. Από την άλλη, όμως, εκφράζει και σκεπτικισμό για την αλήθεια του χριστιανισμού και τον παραλογισμό των χριστιανικών μύθων, σκεπτικισμός που εκφράζεται μέσα από το έργο του Ηλίθιος¹².

Την περίοδο 1855-6, προκειμένου να ξοφλήσει τα χρέη του γράφει τα πιο σημαντικά μυθιστορήματα του, το Έγκλημα και τιμωρία και τον Παίκτη. Για τους ήρωες του, το έγκλημα ακολουθεί η εσωτερική δηλητηρίαση κι έπειτα η τιμωρία. Ο συγγραφέας κρίνει απαραίτητη την ελεύθερη κίνηση του ατόμου και μέσα σ’ αυτήν αναζητά την ανθρώπινη λύτρωση¹³.

Στα 1862-3 ταξίδεψε για πρώτη φορά στο εξωτερικό, στην Αγγλία, στη Γαλλία και στη Γερμανία. Τις εντυπώσεις του από τη Δύση κατέγραψε στις Χειμωνιάτικες σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις, που δημοσιεύτηκαν στα 1863. Μέσα από αυτό το έργο κατακρίνει τον αστισμό, το φιλελευθερισμό και τον παρεπόμενο τους ατομικισμό. Διακηρύττει ότι η αδελφοσύνη είναι αδύνατο να κατακτηθεί στις δυτικές κοινωνίες, σατιρίζει τους αστικούς θεσμούς, την υποκρισία και τη διαφθορά των δυτικών κοινωνιών, συμφωνώντας χωρίς να το συνειδητοποιεί με την κριτική του «επιστημονικού σοσιαλισμού»¹⁴.

Ο Ντοστογιέφσκι αποστρέφεται γενικά κάθε εξωτερική δομή ή δύναμη που περιορίζει την ανθρώπινη ελευθερία, όπως ο καθολικισμός ή προσπαθεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευτυχία, μέσω της λογικής οργάνωσης της ζωής του, όπως ο διαφωτισμός και ο αστισμός. Ο Νικόλαος Μπερδάγιεφ¹⁵ αναγνωρίζει τη φιλοσοφία του ως «αναρχικό χριστιανισμό».

Συνολικά, ο Ντοστογιέφσκι συνιστά έναν ανθρωποκεντρικό συγγραφέα. Στα έργα του ελάχιστες είναι οι περιγραφές της εξωτερικής φύσης. Οι ήρωες του κινούνται σε περιορισμένους και πένθιμους χώρους, χώροι στους οποίους κυκλοφορούν μέλη των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων. Η μεγάλη δύναμη των τοπίων αυτών συνταιριάζει με τις ψυχές και τη σκοτεινή ζωή των ανθρώπων που τα περιδιαβαίνουν. Ο συγγραφέας αναζητά τους κόσμους των ψυχικών διαθέσεων του ανθρώπου, τις σκοτεινές κι απόκρυφες πλευρές του¹⁶.

Χαρακτηριστικό της τεχνικής του είναι ο διάλογος. Όλη η μεταφορά των χαρακτηριστικών και της ψυχολογίας των ηρώων του γίνεται με αυτόν και λιγότερες περιγραφές. Με την εκτενή του χρήση πολλά από τα έργα του, όπως το Έγκλημα και τιμωρία και οι Αδερφοί Καραμαζόφ δίνουν την αίσθηση θεατρικού έργου, ενώ κατέχουν και πολλά στοιχεία ενός κατοπινού είδους, του αστυνομικού μυθιστορήματος. Ακόμη, ο Ντοστογιέφσκι δανείζεται στοιχεία από το γοτθικό ρομαντικό μυθιστόρημα, όπως για παράδειγμα το έργο της Ανν Ράντκλιφ, Τα μυστήρια του Οντόλφο και επηρεάζεται από τα διηγήματα του Χόφμαν και του Πόε.¹⁷

1 D.S. Mirsky, Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας

2 D.S. Mirsky, Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας

3 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.68

4 D.S. Mirsky, Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας

5 D.S. Mirsky, Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας

6 D. S. Mirsky, Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας

7 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.77

8 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.76

9 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.81

10 Μάρκος Αυγέρη, Ξένοι λογοτέχνες, σ.85

11 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.91

12 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.95

13 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.75

14 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.106

Ο επιστημονικός σοσιαλισμός, σύμφωνα με το περιεχόμενό του, ορίζεται βασικά και κύρια σαν το προϊόν της συνειδητοποίησης, αφενός των ταξικών αντιθέσεων που κυριαρχούν στη σύγχρονη κοινωνία ανάμεσα σε έχοντες και κατέχοντες, καπιταλιστές και μισθωτούς εργάτες, αφετέρου της αναρχίας που επικρατεί στην παραγωγή. Στη θεωρητική του μορφή, όμως, παρουσιάζεται κυρίως σαν η πιο αναπτυγμένη και η φαινομενικά πιο συνεπής συνέχιση των αρχών που διακήρυξαν οι μεγάλοι Γάλλοι διαφωτιστές του 18ου αιώνα. (Φ.Ένγκελς, Ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός)

15 Ρώσος χριστιανός φιλόσοφος

16 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.65

17 Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες, σ.118-9