Ντοστογιέφσκι, Υπόγειο

Το παρόν κείμενο αποτελεί κυρίως θέμα εργασίας που έκανα στο πλαίσιο του μαθήματος Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία Ι, του προγράμματος σπουδών του Τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της ΑΣΚΤ. Η διακίνηση είναι ελεύθερη και η αναφορά της πηγής έγκειται στην κρίση σας. 

Γενικά χαρακτηριστικά του έργου. Το Υπόγειο είναι το πρώτο σημαντικό μυθιστόρημα που έγραψε ο Ντοστογιέφσκι, το 1864, μετά την αποφυλάκιση του από τις φυλακές του Ομσκ. Το έργο αυτό είναι έργο πολεμικής, ένα διανοητικό δράμα, το οποίο θεσπίζει τη διαμάχη μεταξύ της ελεύθερης βούλησης και της αναγκαιότητας.

Είναι γραμμένο σε α’ πρόσωπο, με ύφος εξομολογητικό προς τον αναγνώστη και έτσι, εύκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι συνιστά απόσταγμα των εμπειριών του σαραντάχρονου τότε συγγραφέα. Όμως, το Υπόγειο διαφοροποιείται έντονα από τη μορφή του προσωπικού ημερολογίου του. Η γλώσσα του ήρωα, ή αντί- ήρωα είναι μεστή και περιλαμβάνει πολλές αναφορές από την επιστήμη, την ιατρική, τη φυσιολογία, τη λογική, τα μαθηματικά, τη στατιστική, τη βιολογία, τα οικονομικά, τη ψυχολογία μέχρι την εξέλιξη.¹ Το ενδιαφέρον όμως του ήρωα δεν αποσπάται τόσο από την επιστήμη, όσο από τις πρόσφατες πολιτικές και κοινωνικές θεωρίες της Δύσης, των οποίων στόχευση αποτελεί ο σχεδιασμός της ανθρώπινης κοινωνίας, με βάση τα επιστημονικά υποδείγματα. Για το συγγραφέα το κοινό χαρακτηριστικό όλων των κοινωνικών και πολιτικών θεωριών του 19^ου αιώνα- θετικισμός, ουτοπικός σοσιαλισμός, εμπειρισμός, κοινωνικός δαρβινισμός- είναι το φιλοσοφικό υπόβαθρο του υλισμού και του ντετερμινισμού, που συνθέτουν την ορθολογιστική σκέψη και μεθοδολογία².

Τα κυριότερα θέματα που πραγματεύεται το έργο αυτό είναι το πρόβλημα της ελευθερίας του ανθρώπου, σε συνάρτηση με την επίδραση των προαναφερόμενων θεωριών της εποχής του Ντοστογιέφσκι, το πρόβλημα της ηθικής και ο εμπαιγμός του ρομαντικού ήρωα.

Το πρώτο μέρος του έργου³. Όπως προαναφέρθηκε, το πρώτο μέρος του Υπογείου εκτυλίσσεται στην κρίσιμη για τη ρώσικη διανόηση δεκαετία του 1860, όπου σεβαστός αριθμός νέων διανοουμένων απορρίπτει τη θρησκεία, καθώς επίσης και τις κοινωνικές και αισθητικές αξίες, που εξέφραζαν οι προκάτοχοι τους. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον ήρωα του ως πολεμική μηχανή εναντίων των νέων αισθητικών και κοινωνικών αξιών. Ο Υποχθόνιος, αν και φαινομενικά παρουσιάζεται να αντιδράει στις ιδέες αυτές, είναι θιασώτης τους, άνθρωπος που ενστερνίζεται τον ορθολογιστικό τρόπο σκέψης και βάσει αυτού ρυθμίζει τη ζωή του. Το γεγονός αυτό, τον διαφοροποιεί από το μέσο, απλό υποστηρικτή των ιδεών αυτών, τον «κανονικό άνθρωπο», τον οποίο χλευάζει, μιας και ο ίδιος, δεδομένου ότι δεν υποστηρίζει απλά τις ιδέες αυτές, αλλά τις εσωτερικεύει πλήρως, βρίσκεται στο σημείο όπου δέχεται τις συνέπειες και επιπτώσεις τους. Ο Υποχθόνιος είναι ο καρκίνος που εμφυτεύει ο συγγραφέας στο στρατόπεδο του ορθολογισμού, καθώς παρουσιάζει τα αποτελέσματα που θα έχει η τυχόν επικράτησή του στη Ρωσία. Ο ήρωας μόνος και αυτοπεριορισμένος στο υπόγειο αναπτύσσει έναν έντονο εσωτερικό διάλογο, ξεκινώντας να παραπονιέται για την αρρώστια που τον ταλαιπωρεί.

Ο συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά ότι ζει σε μια εποχή, όπου η επιστήμη και η φιλοσοφία δεν έχουν σαφή όρια μεταξύ τους, καθώς και το ότι η μελέτη της ψυχής του ανθρώπου συνδέθηκε άρρηκτα με τη θρησκεία τη πολιτική και γενικότερα όλη τη φύση. Ως άνθρωπος του καιρού του, έφερε βαθειά γνώση των διάφορων ψυχολογικών συστημάτων που αναπτύχθηκαν μέχρι και το 19^ο αιώνα και επέδρασαν στη φαντασία του, τη πνευματική του αφύπνιση και στον τρόπο σκιαγράφησης των ηρώων του. Στα πλαίσια αυτών των θεωριών, η αναγεννησιακή θεωρία των τεσσάρων χυμών, της οποίας ήταν γνώστης, απέδιδε την εκάστοτε ανθρώπινη συμπεριφορά στην ισορροπία ή ανισορροπία των τεσσάρων υγρών του ανθρώπινου σώματος. Μάλιστα, η ανισορροπία των υγρών αυτών καθιστά τους ανθρώπους άρρωστους και ενδεχομένως βάσει αυτού να εξηγείται η αρρώστια του ήρωα του Υπογείου.⁴ Ο εσωτερικός διάλογος του ήρωα εκφέρεται από τη δική του φωνή καθώς και από εκείνη των διάφορων φανταστικών συνομιλητών του, με τους οποίους διαφωνεί και τη θέση των οποίων προσπαθεί να καταρρίψει. Μέσω του ήρωα του, ο Ντοστογιέφσκι δεν αντιμάχεται συγκεκριμένα ιδεολογήματα, με την προοπτική να εμφυτεύσει στη θέση τους κάποια άλλα. Ουσιαστικά, εναντιώνεται ριζικά σε οποιοδήποτε σύστημα περιορίζει την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. Η ελευθερία δεν είναι για τον Ντοστογιέφσκι αυτό που στη δυτική φιλοσοφία επικράτησε να λέγεται επιλογή μεταξύ του καλού και του κακού. Μια τέτοια επιλογή είναι για τον Ντοστογιέφσκι γελοία, διότι το καλό και το κακό είναι ανάμεικτα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Η ελευθερία είναι κάτι οντολογικό, είναι η απόρριψη ή αποδοχή της ίδιας της ύπαρξης μας. Εάν ο άνθρωπος, ασκώντας την ελευθερία του, απορρίψει την ύπαρξη, δεν έχει άλλη επιλογή από την αυτοκτονία. Αν, αντιθέτως, αποδεχτεί την ύπαρξη, τότε δεν έχει άλλη επιλογή από το να την αποδεχτεί. όπως αληθινά είναι, δηλαδή ως παράλογη οδύνη.

Γράφει στο Υπόγειο: «και γιατί είστε πεπεισμένοι πως ο άνθρωπος έχει ανάγκη μόνο από εκείνο που είναι κανονικό και θετικό, και πως μόνη η ευτυχία είναι χρήσιμη για τον άνθρωπο; Λέτε ο άνθρωπος αγαπά μόνο την ευτυχία; Μα ίσως να αγαπά άλλο τόσο τον πόνο. Και μπορεί ο πόνος να του είναι τόσο χρήσιμος όσο και η ευτυχία... Ο πόνος; Μα είναι και η μόνη αιτία της συνείδησης... Η συνείδηση βρίσκεται πολύ πιο πάνω από το δύο και δύο κάνουν τέσσερα... Όσο οπισθοδρομικό και αν φαίνεται, σίγουρα (ο πόνος) αξίζει περισσότερο από το τίποτε» και συνεχίζει λέγοντας «Εκείνο που χρειάζεται ο άνθρωπος είναι μονάχα μια ανεξάρτητη βούληση, όσο κι αν θα του στοίχιζε αυτή η ανεξαρτησία κι όπου κι αν θα τον οδηγούσε. Μα ένας διάολος ξέρει μονάχα ποια είναι τούτη η βούληση»⁵. Για τον Ντοστογιέφσκι η υποταγή της ελευθερίας στη λογική και την ηθική, όχι μόνο είναι αδύνατη αλλά και ανωφελής και επιζήμια για τον άνθρωπο. «Το δύο και δύο κάνουν τέσσερα, αυτό δεν είναι πια η ζωή, είναι η αρχή του θανάτου», λέει ο ήρωας του Υπογείου. Η ελευθερία είναι για τον Ντοστογιέφσκι αυτό που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα. «Τα μυρμήγκια έχουν ένα οικοδόμημα καταπληκτικό στο είδος του: τη μυρμηγκοφωλιά. Τα αξιοσέβαστα μυρμήγκια άρχισαν από τη μυρμηγκοφωλιά και θα τελειώσουν ασφαλώς εκεί, πράγμα που τους περιποίει μεγάλη τιμή για την επιμονή τους και το θετικό τους πνεύμα. Ο άνθρωπος όμως... Όπως ο παίκτης του σκακιού αγαπά μόνο το παίξιμο και όχι το σκοπό του παιχνιδιού... Ενδιαφέρεται μόνο για την ίδια τη ζωή και όχι για το σκοπό της».⁶

Από την πολεμική του Υπογείου δε μένει τίποτα ανέπαφο.

Καταπιάνεται με τη ματαιοδοξία του ανθρώπου, τη προσπάθεια του να εξασφαλίσει ασφάλεια, το ζήλο που επιδεικνύει η εκάστοτε εξουσία στο να μετατρέψει τον άνθρωπο σε ον, συμπεριφερόμενο με λογική και πίστη στο ρεαλισμό. Μάλιστα από την πολεμική αυτή δεν ξεφεύγει ούτε ο ίδιος ο συγγραφέας, μιας και η αναζήτηση της απόλυτης ελευθερίας Υποχθόνιο, επιζητά ακόμη και το δικαίωμα επιλογής στην αυτοκαταστροφή.

Ο ήρωας του Υπογείου είναι ένας ήρωας χωρίς αυτοεκτίμηση και προσωπικότητα. Εκπροσωπεί μια ανώνυμη φωνή, στο πρώτο μέρος, η οποία παραμένει ακριβώς ανώνυμη για να υπογραμμίσει την έλλειψη προσωπικής ταυτότητας. Δεν εκτιμάει τον εαυτό του, πράγμα που γίνεται περισσότερο έντονο στο δεύτερο μέρος του έργου, γιατί φοβάται να αυτό- αναγνωριστεί ως μέρος της φύσης. Μάλιστα, επιλέγει να εστιάζει σε αφαιρέσεις και ιδεολογήματα και όχι σε φυσικά πρόσωπα και αρνείται την πραγματικότητα των υπερβατικών προτύπων. ⁷

Το δεύτερο μέρος του έργου⁸. Στο δεύτερο μέρος του έργου, ο ήρωας παρουσιάζεται να τριγυρνάει στους δρόμους της Αγίας Πετρούπολης, έξω από το υπόγειο του. Ουσιαστικά, το μέρος αυτό συνιστά μια παρωδία του ρομαντικού ήρωα, ο οποίος είχε επικρατήσει στη λογοτεχνία του 19^ου αιώνα και τον οποίο συναντάμε και στα νεανικά έργα του ίδιου του Ντοστογιέφσκι. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του ρομαντικού ήρωα, έτσι όπως το αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας, είναι η αποξένωση του από τον κόσμο ή με άλλα λόγια η απόσταση που διατηρεί από τα πράγματα. Αν και βιώνει, σε πολλές περιπτώσεις, έντονες καταστάσεις, όπως καταστροφές, πολιορκίες, ταπεινώσεις και περιπέτειες, το σύνολο όλων αυτών των καταστάσεων και εμπειριών δεν τον αγγίζει, τον αφήνει ανέπαφο. Το «εγώ» του παραμένει θωρακισμένο και απρόσιτο. Η μεγαλοψυχία του, η γενναιοδωρία του, η ευγένεια και η αγαθότητά του πηγάζουν ανεξάντλητα από μέσα του και του παρέχουν την μεγαλειότητα σε καιρούς δοκιμασίας και θριάμβου.

Ο ήρωας του Υπογείου αντιλαμβάνεται ακριβώς αυτή του τη μεγαλειότητα, ενόσω βρίσκεται αυτοπεριορισμένος μέσα σ’ αυτό. Σε αντίθεση, όμως, με το ρομαντικό ήρωα συνειδητοποιεί πως η μεγαλειότητα του επιζητά την αναγνώριση της ανθρωπότητας, για να μπορέσει να υπάρξει. Αυτό είναι το στοιχείο που τον κάνει δυστυχισμένο, η απουσία του βλέμματος του «άλλου». Αυτό είναι το δράμα του και συνάμα αυτό είναι η κωμωδία του, δεδομένου ότι το δεύτερο μέρος γραμμένο σε β’ πρόσωπο είναι πιο ανάλαφρο από το πρώτο. Μάλιστα, η κωμική διάσταση αυτού επιτείνεται από τις συνεχείς ματαιώσεις των ονειροφαντασιών του ήρωα.

Αποκορύφωση αυτής της κωμωδίας αποτελεί το γεύμα με τους παλαιούς συμμαθητές. Εκεί ο Υποχθόνιος εισέβαλε απρόσκλητος, με στόχο να τους σκλαβώσει με την ευγένεια και την εσωτερική, ρομαντική του δύναμη, αλλά κανείς δεν του δίνει σημασία. Η μοναξιά του απέναντι σ’ όλους τους άλλους που αναπτύσσουν τη δράση τους, χωρίς να τον συμπεριλαμβάνουν σε αυτή, συνιστά την απόλυτη γελοιοποίηση του ρομαντικού ήρωα.

Η κωμωδία, όμως, γίνεται τραγωδία όταν ο Υποχθόνιος απελπισμένος από την απόρριψη επισκέπτεται ένα πορνείο. Στα ρομαντικά μυθιστορήματα της ρώσικης λογοτεχνίας, ο μύθος που αναπτύσσεται αφορά τη σωτηρία της πόρνης από την ταπείνωση, από ένα φωτισμένο λόγιο, ο οποίος διδάσκοντας τη λογική την κάνει ν’ αλλάξει ζωή. Ο Ντοστογιέφσκι στο Υπόγειο διαστρεβλώνει αυτό το μύθο.

Ο Υποχθόνιος στο έργο γνωρίζει τη Λίζα, ένα αγνό και τίμιο κορίτσι, πραγματικά όμορφο και με «ζωντανή ζωή», όπως θα έλεγε και ο ίδιος. Αντιλαμβανόμενος όμως πόσο ευάλωτη είναι, αποφασίζει να εκδικηθεί για όσα προηγήθηκαν, αποσκοπώντας στην σωματική του επιβολή κατά την ερωτική πράξη μαζί της. Όταν, μάλιστα, η κοπέλα αποτραβιέται αηδιασμένη από τη συμπεριφορά του, προωθεί με κάθε τρόπο και την πνευματική του επιβολή, παίζοντας με τα συναισθήματα της και οδηγώντας την στη συναισθηματική κατάρρευση.

Στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας, δηλαδή, της πνευματικής του επιβολής, ο Υποχθόνιος κάνει ένα σημαντικό λάθος. Παρασύρεται από τον ευγενικό του λόγο, προσκαλώντας την στο σπίτι του. Έπειτα είναι που συνειδητοποιεί ότι όταν η κοπέλα τον επισκεφτεί θα αντιληφθεί την πραγματικότητα για τον ίδιο, την άθλια καθημερινότητα του. Πράγματι, η επίσκεψη της κοπέλας στο χώρο του υπογείου, θα οδηγήσει σταδιακά στη κατάρρευση του και στον εξομολογητικό του λόγο. Ο Υποχθόνιος θα παραδεχτεί πως στόχευε την ταπείνωση της, μονάχα για να αισθανθεί την ανωτερότητα του απέναντι σε κάποιον άλλο άνθρωπο. Παρόλο, που αυτή η εξομολόγηση φέρνει για πρώτη φορά τη Λίζα σε πλεονεκτική θέση, έναντι του ήρωα, εκείνη όντας ενσάρκωση της ρώσικης ψυχής, θα τον αγκαλιάσει και θα τον παρηγορήσει. Σ’ αυτό το σημείο ο συγγραφέας αντιπαραβάλει το ριζοσπάστη, επαναστάτη, ρομαντικό διανοούμενο με το μεγαλείο της λαϊκής ψυχής.

Όμως, για τον ήρωα η αποδοχή της πόρνης συνιστά μια ακόμα ταπείνωση για τον ίδιο. Εξακολουθεί να επιζητά την αναγνώριση και την αποδοχή των παλαιών συμμαθητών από τους οποίους είχε πρωτύτερα ταπεινωθεί. Πιστεύει, ότι μόνο εκείνοι, τους οποίους φθονεί και ζηλεύει μπορούν να θεραπεύσουν την ταπείνωση και τον εξευτελισμό που αισθάνεται. Στα πλαίσια αυτών των σκέψεων, ο Υποχθόνιος αποφασίζει να ταπεινώσει ακόμα περισσότερο την κοπέλα, προσφέροντας της ένα χαρτονόμισμα. Η κοπέλα φεύγει τρέχοντας από το σπίτι του, αφήνοντας τα χρήματα πάνω στο τραπέζι, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά πως ήταν ανώτερη από εκείνον. Βλέποντας την κίνηση της, μετανιωμένος τρέχει να την προλάβει και να της ζητήσει συγχώρεση, αλλά η κοπέλα είχε χαθεί μέσα στη νύχτα. Γράφει ο συγγραφέας «- Λίζα! Φώναξα πιο δυνατά. Καμία απάντηση. Μα την ίδια στιγμή άκουσα τη τζαμόπορτα που έβγαζε στο δρόμο ν’ ανοίγει κι ύστερα να κλείνει με πάταγο που αντήχησε ως επάνω στη σκάλα. Είχε φύγει. Γύρισα αναποφάσιστος στο δωμάτιο. Ένιωθα αξιοθρήνητος. Στάθηκα κοντά στο τραπέζι, πάνω από την καρέκλα που είχε καθίσει εκείνη και κοίταζα αφηρημένα μπροστά μου. Θα είχε περάσει κάπου ένα λεπτό, όταν τινάχτηκα σύγκορμος. Μπροστά μου, πάνω στο τραπέζι, είδα… με δυο λόγια, είδα κουβαριασμένο εκείνο το γαλάζιο χαρτονόμισμα των πέντε ρουβλιών που πριν από λίγο της είχα χώσει στη χούφτα- άλλο τέτοιο δεν υπήρχε στο σπίτι. Φαίνεται θα το πέταξε πάνω στο τραπέζι την ώρα που εγώ είχα μαζευτεί στη γωνία. Και τι μ’ αυτό; Θα μπορούσα να το περιμένω; Όχι. Τόσο ήμουν εγωιστής, τόσο λίγο εκτιμούσα τους ανθρώπους που ούτε μου είχε περάσει καθόλου απ’ το μυαλό πως μπορούσε εκείνη να κάνει κάτι τέτοιο.»⁹

Βιβλιογραφία και αρθρογραφία που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας

D. S. Mirksy, Ιστορία της ρώσικης λογοτεχνίας

Μάρκος Αυγέρης, Ξένοι λογοτέχνες

The Cambridge Companion to Dostoevsky

Φ. Ένγκελς, Ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός

Φ. Ντοστογιέφσκι, Το υπόγειο, http://fvasileiou.wordpress.com/2011/10/22/notes-from-the-underground/, με αναφορές στη παρακάτω βιβλιογραφία:

Joseph Frank, Dostoevsky, A Writer In His Times

W. J. Leatherbarrow, The Cambridge Companion To Dostoevskii

Ν. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι

Κωστή Παπαγιώργη, Ντοστογιέφσκι

Σεβ. Μητρ. Περγάμου Ιωάννη, Ο Ντοστογιέφσκι και η ηθική http://www.antifono.gr/portal

1 Cambridge Companion to Dostoevsky, p. 193-195

2 Cambridge Companion to Dostoevsky, p. 193- 195

3 Φέρει τον υπότιτλο Το υπόγειο

4 Cambridge Companion to Dostoevsky. (Dostoevsky and phycology, p.131)

5 Φ. Ντοστογιέφσκι, Υπόγειο (μετάφραση: Κ. Μακρή, εκδόσεις: Γκοβόστη)

6 Φ. Ντοστογιέφσκι, Υπόγειο (μετάφραση: Κ. Μακρή, εκδόσεις: Γκοβόστη)

7 Cambridge Companion to Dostoevsky, p.180

8 Φέρει υπότιτλο Το χιονόνερο

9 Φ. Ντοστογιέφσκι, Υπόγειο (μετάφραση: Κ. Μακρή, εκδόσεις: Γκοβόστη)